TEKST PATRYCJA BARLASZ
Na pytania te nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Badania rodzin osób chorujących na zaburzenia odżywiania się, wskazują na pewne charakterystyczne cechy i sposób funkcjonowania, jednakże problem ten jest dużo bardziej złożony. Pod uwagę brana jest kombinacja różnych składowych takich jak: funkcjonowanie środowiska rodzinnego, cechy osobowościowe oraz czynniki społeczne, np. rola mediów.
W rodzinie funkcjonującej w sposób nieprawidłowy, zaburzenia odżywiania mogą albo nie pojawić się w ogóle, albo zachorować może tylko jedno z rodzeństwa. Według teorii psychoanalitycznej, na rozwój danego zaburzenia psychicznego ma wpływ niedopasowanie pomiędzy członkami rodziny, aniżeli konkretne ich cechy lub sposób funkcjonowania. Przykładowo dziecko obdarzone dużą twórczością i temperamentem, będzie czuło się sfrustrowane i przytłoczone rodzicem funkcjonującym w sposób mało twórczy i usztywniony, co dla spokojnego dziecka byłoby idealnym środowiskiem dla prawidłowego rozwoju [1].
Wystąpienie zaburzeń odżywiania się jest uwarunkowane wieloczynnikowo, jednakże udało się wyodrębnić i scharakteryzować pewne specyficzne dla danego zaburzenia funkcjonowanie środowiska rodzinnego.
ANOREKSJA
Osoby z jadłowstrętem psychicznym na ogół wywodzą się z rodzin uważanych powszechnie za nieodbiegające od normy. Na ujawnienie się choroby, zwłaszcza u młodych dziewcząt może mieć wpływ wyższy niż w ogólnej populacji status ekonomiczny rodziny. Zdumiewający jest fakt, iż dziewczęta z jadłowstrętem psychicznym pochodzą w większości ze środowiska wielkomiejskiego, a ich warunki mieszkaniowe zazwyczaj są lepsze niż u dziewcząt zdrowych [2].
Spośród ogólnych prawidłowości dotyczących stosunków rodzinnych można wyróżnić pięć cech charakterystycznych dla rodzin, w których rozwinęła się anoreksja: usidlenie, nadopiekuńczość, sztywność, unikanie konfliktów oraz wciąganie dzieci w konflikty między rodzicami.
Relacje między członkami rodziny ulegają pewnego rodzaju zasklepieniu, zacierają się granice, kto jest dzieckiem, a kto rodzicem. W rodzinach usidlonych każda z osób jest tak bardzo zaangażowana w życie jej członków, że kończy za nich zdania lub odpowiada na pytania do nich skierowane. W takich rodzinach indywidualność i autonomia poszczególnych osób zanika. Wynika to z faktu, że rodzice nie zawsze zachowują się tak jak należy. Dzieci mogą przyjąć opiekuńczą postawę wobec rodziców albo rodzeństwa, rodzice zaś mogą wciągać je w swoje małżeńskie rozgrywki i problemy.
W rodzinach, w których rozwinęła się anoreksja wszyscy bardzo siebie dbają i chcą dla siebie jak najlepiej. Pojawia się wrażliwość na wszelkie niepokojące sygnały, a także przeświadczenie, ze świat jest zagrażający i lepiej trzymać się razem. Dziecko ma niewiele możliwości bezpośredniej konfrontacji ze światem z dala od bezpiecznych sieci powiązań rodzinnych. Rozwój jego osobowości i samodzielności zostaje zahamowany.
Jakakolwiek zmiana w funkcjonowaniu systemu jest niebezpieczna i niepożądana, dlatego członkowie rodziny unikają jej za wszelką cenę. W tym celu tworzą jasne zasady i reguły postępowania. Nadrzędne znaczenie przypisywane jest panowaniu nad sobą. Kiedy zmiana staje się konieczna, pojawiają się trudności zagrażające funkcjonowaniu. Członkowie rodziny nie dopuszczają myśli o tym, że w ich życiu mogłoby dojść do jakichkolwiek przemian..
Z uwagi na charakterystyczną dla tego typu rodzin nadopiekuńczość i sztywność, stają się one zupełnie bezradne w obliczu konfliktu. Konkretne sformułowanie problemu, otwarte wyjaśnienie konfliktu stanowi dla rodziny zachwianie równowagi i spotyka się z dezaprobatą. Nadrzędnym celem jest rodzinna harmonia. Rodzice nie potrafią ze sobą rozmawiać i unikają ujawniania jakichkolwiek konfliktów. Gdy anoreksja postępuje i przestaje być tajemnicą, rodzice solidaryzują się w trosce o dziecko. Objawy choroby zaczynają mieć wpływ na atmosferę panującą w domu.
Charakterystyczne dla rodziny anorektycznej są nieokreślone role społeczne, zanikanie różnic pomiędzy subsystemami oraz nadmierna intensywność rodzinnych interakcji. Zmiany dotyczące jednej osoby lub relacji dwóch osób odnoszone od razu do całego systemu. Na poziomie indywidualnym różnicowanie w systemie są słabe. Granice, które definiują autonomie jednostki są zatarte, co powoduje, iż funkcjonowanie w sposób indywidualny jest zdecydowanie ograniczone, a intensywne bycie razem skutkuje brakiem prywatności. Członkowie rodziny wkraczają we własne myśli i uczucia oraz wiedzą lepiej co dla innych jest dobre. Problem jednej osoby staje się wyzwaniem dla całej rodziny.
W rodzinach takich krytyczny moment przypada na okres adolescencji dziecka, z uwagi na poważne trudności, jakich doświadczają dzieci w procesie separacji-indywiduacji. Indywiduacja oznacza umiejętność określenia i wyznaczania własnych celów, innych od celów podawanych przez otoczenie. Jest również zdolnością do akceptowania sprzecznych i bolesnych aspektów samego siebie, znoszenia ambiwalencji i przejęcia odpowiedzialności za własne zachowanie i podjęte decyzje.
Rodzice dzieci chorujących na anoreksję na ogół późno wchodzą w związki małżeńskie. Kierując się w swoich wyborach zasadami moralnymi dobierają sobie partnerów, którzy wzbudzają ich zaufanie do swojej stałości i gwarantują poczucie stabilności i bezpieczeństwa. Często rezygnują z wcześniejszych związków opartych na intensywnej więzi emocjonalnej, z uwagi na ich trudny i pełen wyzwań charakter. W związkach tych bycie dobrym rodzicem jest ważniejsze niż bliskość i więź małżeńska. Obowiązki rodzicielskie traktowane są nad wyraz poważnie. Szczególnie matki skłonne są do poświęceń i rezygnacji z własnych potrzeb na rzecz dzieci i rodziny. Często zadają sobie pytanie, czy wystarczająco dobrze troszczą się o swoje dziecko. To uczucie troski i odpowiedzialności dotyczy często w pierwszym rzędzie zdrowia i dobrego samopoczucia bliskich.
W rodzinie anorektycznej nie istnieje sprecyzowana hierarchia. Istotą prowadzonej gry rodzinnej jest brak zgody na to, by któryś z członków rodziny przejął rolę lidera. Rodzice wzajemnie ograniczają się w działaniach, zwłaszcza tych dotyczących wychowania dzieci. Walka pomiędzy rodzicami zgodna jest z naczelną regułą – nakazem bezinteresowności, co powoduje, że dochodzi do współzawodnictwa o to, kto więcej daje innym oraz bardziej się poświęca. Władzę i prestiż w rodzinie zdobywa ten, kto potrafi zrezygnować z własnych potrzeb na rzecz innych. Stanowi to istotne tło dla rozwoju anorektycznych zachowań, których istotą jest rezygnacja. Zatarcie granic w konsekwencji wyzwala nieefektywną kontrolę rodziców. Może się to przejawiać przejmowaniem przez dziecko odpowiedzialności za rozmaite aspekty życia rodzinnego lub włączaniem go w relacje małżeńskie.
Pojawienie się anoreksji staje się czynnikiem, który paradoksalnie stabilizuje system rodzinny, szczególnie w okresie, w którym był on narażony na zmiany. Zmiany te mogą być związane z takimi wydarzeniami, jak zmiana szkoły, wyjazd starszego rodzeństwa na studia, utrata pracy któregoś z rodziców, choroba w rodzinie, utrata kogoś bliskiego lub narastanie nierozwiązanych konfliktów między rodzicami [3].
Moment, w którym choroba ujawnia się, jest traumatycznym przeżyciem dla całej rodziny. Najczęściej uczucia towarzyszące rodzinie zmieniają się i przechodzą przez pewne fazy, podobne do tych, jakich doświadcza ktoś, kto uczy się akceptować sytuację w jakiej się znalazł bez własnej woli i która stanowi dla niego wyjątkowo trudny przełom.
Początkowo rodzina zaprzecza całej sytuacji, często maskując uczucia z nią związanie. Podczas tego etapu rodzic doświadcza często lęku, ponieważ uświadamia sobie wagę problemu, za który częściowo jest odpowiedzialny. Z drugiej strony wyzwala w sobie reakcję obronną, poprzez ujawnianie na zewnątrz zachowań umniejszających, a nawet lekceważących wagę choroby dziecka.
Kolejnym etapem jest gniew. W miarę, jak problem restrykcyjnego niejedzenia i nasilających sie zaburzeń zaczyna być bardziej widoczny, rośnie przerażenie, skłaniające rodziców do refleksji na temat przyczyn zachowania dziecka.
Początkowym krokiem podejmowanym przez rodziców są negocjacje. Często pojawiają się tendencje do proponowania nagród za zmianę zaburzonego zachowania lub stawiania ultimatum. Kiedy rodzice widzą, że podejmowane przez nich działania nie przynoszą żadnych efektów popadają w depresję i poczucie winy. Rodzic nie jest w stanie zatrzymać chorobowych zachowań dziecka, w czego konsekwencji doświadcza głębokiego smutku i poczucia bezradności. W efekcie końcowym dochodzi do etapu akceptacji. Rodzice starają się zrobić wszystko, żeby dziecko nie chorowało, uznając i akceptując zarazem fakt, iż to ono jest odpowiedzialne za swoje zdrowie, po części odbarczając się z poczucia winy [4].
Rodziny anorektyczne cechują również silne więzi, które były wyraźne już w poprzednich generacjach. Podstawą tego związania się uczucia, przekonania i wartości, które dotyczą postawy rezygnacji, wyrzekania się, kontroli impulsów, wymagań osiągnięć i poczucia sprawiedliwości. Kontrola impulsów odnosi się do zasady, że należy nad sobą panować oraz nie wolno pozwalać sobie na przyjemności. Chodzi tutaj zarówno o pokusy związane z jedzeniem, jak i te które dotyczą seksualności. Ponadto powinno się stale spełniać oczekiwania innych – rodziców, dziadków, krewnych, a także sąsiadów i społeczeństwa. Stąd rodziny anorektyczne dostosowują się do norm otoczenia i gotowe są do reagowania poczuciem winy i wstydu, gdy normy te są omijane.
Poczucie sprawiedliwości wyraża się zasadą, by wszystkie dzieci jednakowo kochać, traktować, tak aby żadne nie było faworyzowane lub pokrzywdzone. Taki nakaz sprawiedliwości połączony z rodzinną spójnością wpływa na wszystkie relacje wewnątrz rodziny. Przedstawiany jest jej członkom, jako nieodzowny ideał, jednakże w praktyce codziennego życia trudny jest do zrealizowania. Ostatecznie członkowie rodziny, a zwłaszcza dzieci są wystawieni na sprzeczne informacje. Oficjalny przekaz rodziców i ich konkretne zachowanie oraz okazywane przez nich uczucia, często pozostają niespójne [3].
BULIMIA
Wyróżnia się pewne cechy wspólne u rodzin, w których rozwinęła się bulimia. Zazwyczaj są to rodziny targane konfliktami, skłócone, chaotyczne, nie dające swoim członkom oparcia, wiary ani pewności siebie. Nie uczą też racjonalnego rozwiązywania konfliktów, ponieważ przeważa w ich obrębie komunikacja nie wprost, niekiedy prowadzona w zupełnie różnych stylach. W rodzinie osoby chorującej na bulimię występuje większe natężenie konfliktów oraz obowiązują mniej bezpośrednie wzorce komunikowania się. Wsparcie, którego oczekują od siebie członkowie rodziny, jest dużo mniejsze, co przykłada sie na brak autonomii jednostki i jej niskie poczucie własnej wartości. Rodzice na ogół są skłóceni, a atmosfera w domu przepełniona jest stresem. Matki osób cierpiących na bulimię są agresywne i wykazują większą skłonność do depresji, natomiast ojcowie są nerwowi, impulsywni i niekiedy nie mają kontaktu z dzieckiem. W rodzinie tego typu panuje rozchwianie emocjonalne. Częściej niż w innych rodzinach notuje się występowanie nałogów, głównie alkoholizmu ojca.
Istnieją pewne podobieństwa pomiędzy funkcjonowanie rodzin anorektycznych i bulimicznych, które sprowadzają się do następujących zasad: zewnętrzne granice rodzin są sztywne i nieprzepuszczalne; autonomia i dążenie do rozdzielenia są ograniczone, duże znaczenie przypisywane jest spoistości; członkowie rodziny oczekują zaspokojenia swoich potrzeb emocjonalnych głównie w rodzinie, która świat zewnętrzny spostrzega jako zagrażający; koalicja rodzicielska jest częściowo efektywna, rodzice kształtują swoje relacje według wzoru dominacji, poddania się dziecka; duże znaczenie przywiązuje się do słów.
W rodzinach tych istnieją problemy dotyczące granic, natomiast masa ciała, zewnętrzny wygląd i osiągnięcia są ważnymi czynnikami stanowiącymi o poczuciu kompetencji. Rozwój bulimii odzwierciedla systemową trudność w uzyskiwaniu niezależności przy przejściu z okresu dojrzewania do dorosłości. Istotne jest wyrzekanie się indywidualnych potrzeb i życzeń, ze względu na dominującą ideę rezygnacji z własnego ja na rzecz poświęcenia się wartościom i ideałom grupy.
W rodzinach osób cierpiących z powodu bulimii obserwuje się: nadmierne uwikłanie emocjonalne, postawy nadopiekuńcze, słabą autonomię członków rodziny, utrzymujące się ze względu na lojalność rodzinną sztywne wzory funkcjonowania, trudności w rozwiązaniu sytuacji konfliktowych. Często ignoruje się informacje i wyzwania, które stają przed jej członkami lub są one nowe w stosunku do podzielanych przez pokolenia normy i wartości. Obserwuje się także mechanizm włączenia dziecka w relacje między rodzicami. Różnice i trudności wyrażane są w sposób otwarty i burzliwy. Często dochodzi do separacji i rozwodów, natomiast część małżeństw określa się jako stabilne, lecz nie przynoszące satysfakcji. Dzieci w dużym stopniu obciążone są odpowiedzialnością za rozwiązywanie trudności małżeńskich i przetrwanie rodziny.
W sytuacjach napięć dzieci zobowiązane są do opowiedzenia się po którejś ze stron konfliktu. Córka, która w przyszłości będzie cierpiała z powodu bulimii jest zazwyczaj ulubienicą ojca. Wobec niego pozostaje lojalna i wierna. Starając się o jego przychylność i uwagę, często rywalizuje z matką o uprzywilejowaną pozycję, która zależna jest od stopnia bliskości z ojcem. W rodzinach tych występuje często skłonność do zachowań impulsywnych, wybuchów złości oraz przemocy fizycznej. Napadowe objadanie się i wymioty są zachowaniami, które można porównać do zachowań osób uzależnionych, które mają destrukcyjny charakter oraz są przeżywane z poczuciem winy i zawstydzenia.
Normy, wartości i ideały wydają się występować w sposób sprzeczny. Z jednej strony dużą wagę przykłada się do samokontroli, dobrego zewnętrznego obrazu, osiągnięć oraz perfekcji, z drugiej zaś często dochodzi do zachowań impulsywnych i otwartych konfliktów. Znaczenie tych zachowań jest umniejszane i zarazem są one aprobowane, a momentami podziwiane, gdyż członkowie rodziny spostrzegają je jako oznakę siły. Poczucie siły prowadzi równocześnie do tego, że dzieci zazwyczaj wcześnie domagają się samodzielności, zaprzeczając przy tym potrzebom bliskości i wsparcia. Potrzeby te stają się synonimem słabości i przeżywane są z uczuciem zawstydzenia, bezsilności, słabości i pogardy dla siebie.
Impulsywne wybuchy i towarzyszące im poczucie winy i wstydu są zaprzeczane w obrębie rodziny i przed światem zewnętrznym. Można odnieść wrażenie, że istnieją dwie odrębne rodziny: jedna zdrowa i funkcjonująca w sposób niezaburzony oraz druga, ukształtowana przez gwałtowne spory, choroby, niepowodzenia, nadużycia alkoholu i leków.
Silna potrzeba spełnienia społecznych oczekiwań sprawia, że członkowie rodziny pragną zataić swoje problemy przeżywane ze wstydem. Atmosfera i interakcje rodzinne ukształtowane są przez tajemnicę. To zaciemnienie całego obszaru rodzinnego jest jedną z przyczyn trudności w kształtowaniu się tożsamości dziecka. Od dzieciństwa wiele potrzeb przyszłej bulimiczki nie znajduje zaspokojenia, w szczególności potrzeba czułości, wsparcia, zaufania i rozwoju. Wyrażane przez nią potrzeby i uczucia często przyjmowane są w sposób sarkastyczny i z ironią. W miejsce emocjonalnej intymności pojawiają się spory będące swoistą obroną przed bliskością.
U chorych na bulimię obserwuje się trudności w przechodzeniu adolescencji i osiąganiu dojrzałości, co może spowodować oddzielenie się od rodziny, a także poczucie zagubienia w społeczeństwie. Charakterystyczne jest także odcięcie od poprzednich pokoleń i poczucie wyobcowania w stosunku do społeczności lokalnej. Atrakcyjność, siła fizyczna i robienie dobrego wrażenia stają się synonimem radzenia sobie, dowodem na bycie dobrą rodziną, wzorowymi rodzicami i dziećmi. Troska o wygląd zewnętrzny, zachowania, dokonania i postawy jest wyrazem obawy przed brakiem akceptacji społecznej i odrzuceniem. Wstyd jest uczuciem pojawiającym się w odpowiedzi na spostrzeganie rozpoczynającej się separacji, utraty albo opuszczenia i jest decydujący dla regulacji więzi. Wstyd bycia zbyt grubym jest powtarzającym się tematem w naszej kulturze. Jest on istotny zwłaszcza dla kobiet i jest dominującą troską bulimiczek i ich rodzin [3].
ZAKOŃCZENIE
Zebrane opisy funkcjonowania rodzin, u których pojawił się problem anoreksji i bulimii są jedynie pewnym zbiorem prawidłowości pojawiających się najczęściej podczas wywiadu i obserwacji tychże rodzin. Nie stanowią one dokładnego opisu funkcjonowania każdej rodziny, w której pojawiła się anoreksja lub bulimia. Fakt, iż rodzina funkcjonuje w sposób dysfunkcjonalny nie przesądza o tym, że pojawią się w niej zaburzenia odżywiania. Każda rodzina zmaga się ze specyficznymi dla niej trudnościami i nie należy zapominać o tym, iż główną przyczyną zaburzeń odżywiania się jest dzisiejsza kultura oraz wpływ mediów kreujących niezdrowy ideał piękna. Z tego względu zaburzenia odżywiania się zaliczane są do chorób związanych z rozwojem cywilizacji i są stosunkowo nowym zjawiskiem, związanym z dobrobytem i presją społeczną.
Bądź na bieżąco i dołącz do newslettera!
