TEKST: KAROLINA KWARCIŃSKA
Proces dojrzewania to czas przejścia między dzieciństwem a dorosłością. Na tym etapie, jeśli wszystko przebiegnie pomyślnie, nastolatek stworzy nową relację z rodzicami – opartą na większej równości i samowystarczalności. Nawiąże również stabilne relacje z rówieśnikami, to dzięki nim będzie gotowy na osłabienie więzi z rodzicami. To ważne rozwojowo zadanie przygotowujące do wejścia w dorosłość. Uzyskiwanie autonomii nie oznacza zerwania z rodziną i utratę bliskości, szczególnie jeśli do tej pory relacja ta była oparta na zaufaniu i wzajemnym poszanowaniu granic, jest jednak konieczna, by młody człowiek mógł zacząć samodzielne życie. Zdarza się jednak, że etap ten nie zostaje osiągnięty lub jego zachodzenie napotka na poważne przeszkody. I chociaż w etiologii powstania zaburzeń odżywiania podkreśla się współistnienie różnych czynników prowadzących do niewłaściwej relacji z jedzeniem, takich jak uwarunkowania biologiczne, psychologiczne i społeczne, to jedną z dobrze zweryfikowanych hipotez, jest ta, która wskazuje na nieharmonijny proces separacji i brak gotowości rodziców na uzyskiwanie autonomii przez nastolatka.
Nie bez przyczyny zaburzenia odżywiania tak często przypadają na okres dojrzewania. Wiek krytyczny dla ich rozwoju przypada na okres między 13/14 a 17/18 rokiem życia (Levická i in., 2014). Dojrzewanie jest to czas wielu zmian fizycznych i psychicznych, wprowadzających również szereg zmian w obrębie całego systemu rodzinnego, jego dotychczasowego funkcjonowania, ról, czy obowiązujących zasad. Zadaniem rodziców w tym czasie, jest pozwolić dziecku oddalać się od siebie. Konieczne jest do tego zrozumienie, jak ważne jest stawanie się niezależnym, „zgoda” na to, by dziecko mogło dorastać. Żeby proces ten mógł zachodzić prawidłowo, konieczne jest zmniejszenie przez rodziców kontroli, wspieranie wyborów i decyzji nastolatka, pozwolenie na wykształcenie własnej, odrębnej tożsamości. Z badań Józefik (2004) wynika, że w rodzinach, w których dziecko choruje na anoreksję nasilone jest poczucie zależności od rodziców. W rodzinach tych występuje wiele procesów wiążących, utrudniających osiąganie autonomii, które dodatkowo nasilają się, gdy dziecko wchodzi w okres dojrzewania. Mechanizmy wiążące to szereg trudności, które dotyczą m. in. komunikacji między członkami rodzimy, blokowanie ekspresji emocji, problemy z adaptacją do zmian, czy brak zgody wśród członków rodziny na podejmowanie określonych ról i wypełniania zadań. Badania Felkera i zespołu (1994) wskazują również na istniejące w tych rodzinach wysokie oczekiwania odnośnie osiągnięć, zwłaszcza dzieci oraz trudności dotyczące funkcjonowania pary rodzicielskiej i rozwiązywania przez nią konfliktów małżeńskich. Minuchin, Rosman i Barker (1978) wskazywali dodatkowo na takie nieprawidłowości, jak nadmierna opiekuńczość ze strony bliskich oraz nieokazywanie wystarczającego wsparcia emocjonalnego. Badacze opisali te rodziny jako sztywne, nadpobudliwe, mające trudności z wyrażaniem emocji oraz unikaniem konfliktów i konfliktowych decyzji. Współczesne badania przynoszą bardzo podobne wnioski (Levická i in., 2014). Wspólną cechą rodzin z dziećmi chorującymi na zaburzenia odżywiania jest nadopiekuńczość rodziców utrudniająca lub uniemożliwiająca usamodzielnianie się dziecka, nie respektowanie osobistych granic poszczególnych członków rodziny, izolowanie się, traktowanie innych ludzi jak zagrożenia lub szerzej, postrzeganie świata, jako przynoszącego szereg zewnętrznych niebezpieczeństw. Rodziny te charakteryzują duże trudności w przystosowywaniu się do zmian (jednym ze sposobów na utrzymywanie statusu quo jest np. utrzymywanie dorosłych już dzieci w zależnej roli i pozycji). Rodziny pacjentów z zaburzeniami odżywiania są często mniej spójne i nie zachęcają do rozwoju osobistego. Wskazuje się również, że matki w tych rodzinach zajmują zazwyczaj dominującą pozycję, mają zbyt mało empatii, aby odpowiadać na potrzeby swoich dzieci i w wielu przypadkach same często cierpiały lub cierpią na zaburzenia odżywiania. Ojcowie zajmują często niższą pozycję w rodzinie, są bardziej ulegli, częstą nieobecni w domu, albo mają trudności w nawiązaniu silnej relacji z dzieckiem. Jeśli dodatkowo małżeństwo rodziców przechodzi kryzys, symbiotyczna relacja między matką i dorastającym dzieckiem może się nasilić.
Zrozumienie rodzinnych uwarunkowań powstawania zaburzeń odżywiania, w tym utrudnianie separacji dziecka, jako mechanizmu podtrzymującego symptomy choroby, w znaczący sposób może pomóc w procesie leczenia. W terapii, kluczowe staje się znalezienie sposobu, żeby dziecko odzyskało swoje życie bez choroby. Jedną z możliwości, jest pozyskanie zgody na osiąganie przez nie autonomii. Praca z rodziną to przede wszystkim omówienie dojrzewania w kontekście charakterystyki tego etapu rozwojowego, a następnie przywrócenie granic w rodzinie. To często te kroki pomagają w odzyskiwaniu przez dziecko zdrowej relacji z jedzeniem. Warto również pokazywać rodzicom korzyści z ich wzajemnej współpracy, w przeciwieństwie do wzajemnego obwinianie się o powstałe problemy. Normowanie sytuacji w domu, powinno pomóc w stabilizowaniu przeżywanej przez osobę chorą ambiwalencji w stosunku do objawów (jednoczesne lubienie ich i nie lubienie). Chorujący nastolatek zyskuje wiedzę, że choroba stała się sposobem na rozwiązanie problemów czy zadań, z którymi z powodu postawy rodziny, nie potrafił sobie poradzić w inny sposób. Może zatem zacząć zdrowieć. Częścią leczenia jest wzmacnianie potrzeb separacyjnych dziecka, uczenie go asertywności, umiejętności wyrażania swojego zdania, posiadania odmiennej postawy, bez ulegania naciskom rodziców. Częścią edukacji rodziny będzie natomiast pokazanie dlaczego opuszczenie przez dziecko gniazda jest tak ważne, a jeżeli w rodzinie wciąż nie ma zgody na separację, pokierowanie rodziców po wsparcie w terapii indywidualnej lub terapii par.
Bibliografia:
Felker, K.R., Stivers C. (1994). The relationship of gender and family environment to eating disorder risk in adolescents. Adolescence, 29, 821.
Józefik, B., Iniewicz, G. (2004). Czynniki rodzinne jako czynniki ryzyka i mechanizmy podtrzymujące w anoreksji i bulimii psychicznej, Przegląd Lekarski, 61(11), 1288-1290.
Levická, K., Kovalčíková, N., Kováčová, L. (2014). Incidence of eating disorders in family environment in high school adolescents. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 132, 391-397.
Minuchin, S., Rosman, B., Baker, L. (1978). Psychosomatic families. Anorexia nervosa in context. Harvard: Harvard University Press.
Jeśli zaciekawił Cię temat współpracy z rodzicami nastolatka chorującego na zaburzenia odżywiania i potrzebujesz więcej wiedzy i praktyki w tym obszarze, spotkajmy się 21 października na warsztacie w całości poświęconym praktycznym aspektom angażowania rodziców w proces leczenia:
Bądź na bieżąco i dołącz do newslettera!
