Jak sobie radzić z poczuciem winy, gdy dziecko choruje na zaburzenia odżywiania?

Zaburzenia odżywiania stanowią delikatną i trudną kwestię, która nie tylko dotyka osoby bezpośrednio dotknięte nimi, ale także wpływa na życie ich najbliższych, w szczególności rodziców. Gdy dowiadują się, że ich dziecko zmaga się z takimi problemami, jest to chwilą głębokich emocji, wyzwań i często potężnych wyrzutów sumienia. Pytania „dlaczego?”, lęk o zdrowie i dobro swojego dziecka to naturalne reakcje rodziców w obliczu takiej sytuacji. Jednak istnieją konkretne sposoby, które pozwalają zarówno rodzicom, jak i dziecku, radzić sobie z tymi emocjami oraz wspierać je w procesie zdrowienia. Ten artykuł przedstawi pięć kluczowych kroków, które mogą pomóc w pokonaniu trudności związanych z zaburzeniami odżywiania i budowaniu zdrowszej relacji z własnym dzieckiem.

1. Edukacja i Zrozumienie

Rozpocznijmy od pierwszego kroku, którym jest zdobycie wiedzy na temat zaburzeń odżywiania. To kluczowy etap, ponieważ edukacja jest podstawą zrozumienia, dlaczego Twoje dziecko doświadcza tych problemów. Istnieje wiele różnych rodzajów zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja, bulimia, czy zaburzenie kompulsywnego objadania się (Binge Eating Disorder). Każde z tych zaburzeń ma swoje własne cechy i mechanizmy działania.

Dlatego warto zacząć od przeczytania książek, artykułów i materiałów dostępnych online na temat zaburzeń odżywiania. Możesz także skonsultować się z profesjonalistą w dziedzinie zdrowia psychicznego, aby uzyskać bardziej szczegółową wiedzę na temat specyficznych potrzeb i wyzwań związanych z zaburzeniem, które dotyka Twoje dziecko.

W OCZO chętnie Cię wesprzemy i podzieliśmy się wiedzą oraz narzędziami. Dołącz do grupy wsparcia online lub zdobądź wiedzę kupując e-booka „Co zrobić, gdy moje dziecko boi się przytyć?”

2. Szukaj Profesjonalnej Pomocy

Równie ważnym krokiem jest skorzystanie z profesjonalnej pomocy. To może być terapeuta odżywiania, psychoterapeuta specjalizujący się w zaburzeniach odżywiania, czy psychiatra. Specjalista pomoże zrozumieć głębsze przyczyny problemu oraz opracować spersonalizowany plan leczenia i wsparcia dla Twojego dziecka.

Terapia odżywiania może pomóc w przywróceniu zdrowej relacji z jedzeniem i ustaleniu zdrowych nawyków żywieniowych. Terapia psychoedukacyjna może pomóc w zrozumieniu myśli i emocji związanych z zaburzeniem odżywiania. Psychiatra może przepisać odpowiednie leki w przypadku zaburzeń, które wymagają farmakoterapii. Profesjonalna pomoc jest kluczowa, aby zapewnić kompleksową opiekę nad Twoim dzieckiem.

Możesz umówić wizytę dla siebie na naszej WWW – Kilknij tutaj, by umówić konsultację dla siebie,

3. Nie Krępuj Się Pytać i Rozmawiać

Komunikacja z dzieckiem jest kluczowym elementem wsparcia. Ważne jest, aby Twój kontakt z dzieckiem był pełen empatii i zrozumienia. Rozmawiajcie otwarcie o uczuciach i obawach związanych z zaburzeniem odżywiania. Słuchaj uważnie, nie oceniaj ani nie krytykuj. Twoje dziecko musi czuć, że może dzielić się swoimi myślami i uczuciami bez obawy przed osądem.

Pamiętaj, że proces rozmowy może być trudny i czasem trzeba wiele cierpliwości. Nie naciskaj na odpowiedzi ani nie wymuszaj na dziecku wyznań, które nie jest gotowe zdradzić. Zrozumienie i wsparcie są kluczowe w budowaniu zaufania.

4. Radzenie Sobie z Wyrzutami Sumienia

Wyrzuty sumienia to naturalna reakcja rodzica, który widzi swoje dziecko cierpiące z powodu zaburzeń odżywiania. To trudne emocje, które można doświadczyć, ale istnieją sposoby na radzenie sobie z nimi, aby nie wpływały negatywnie na proces zdrowienia Twojego dziecka:

a. Zrozumienie Źródeł Wyrzutów Sumienia: Przede wszystkim zastanów się nad źródłami swoich wyrzutów sumienia. Czy są one związane z uczuciem winy za to, że nie byłeś/aś w stanie zapobiec zaburzeniu odżywiania u swojego dziecka? Czy wynikają z niezrozumienia lub braku kontroli nad sytuacją? Identyfikacja źródeł pomoże Ci lepiej zrozumieć swoje emocje.

b. Terapia Rodzinna: Włączenie się w terapię rodzinną może być skutecznym sposobem na radzenie sobie z wyrzutami sumienia. Terapeuta może pomóc w zrozumieniu roli, jaką odgrywasz w procesie zdrowienia Twojego dziecka, a także pomóc w budowaniu zdrowej komunikacji w rodzinie.

c. Samoświadomość: Praktykowanie samoświadomości jest kluczowe. Regularnie zastanawiaj się nad swoimi myślami i emocjami. Kiedy zauważysz, że pojawiają się wyrzuty sumienia, staraj się je zrozumieć i rozważyć, dlaczego się pojawiają. To może pomóc w kontrolowaniu i ograniczaniu negatywnych myśli.

d. Zdrowy Bilans Odpowiedzialności: Pamiętaj, że zaburzenia odżywiania to skomplikowane schorzenia, które nie zawsze można kontrolować. Nie jesteś winny/a za to, że Twoje dziecko je przeżywa. Jednak możesz działać jako wsparcie i pomagać w procesie zdrowienia. Staraj się znaleźć zdrowy bilans między poczuciem odpowiedzialności za swoje dziecko a zrozumieniem, że nie jesteś w stanie naprawić wszystkiego.

e. Współpraca z Terapeutą Dziecka: Współpracuj z terapeutą Twojego dziecka i uczestnicz w procesie leczenia. To może pomóc w zrozumieniu, jakie postępy osiąga Twoje dziecko i jak możesz wspierać ten proces.

5. Dbaj o Własne Zdrowie Psychiczne

Warto pamiętać, że opieka nad osobą z zaburzeniem odżywiania może być emocjonalnie wyczerpująca. Dlatego dbaj o swoje własne zdrowie psychiczne. Szukaj wsparcia u przyjaciół, w grupach wsparcia dla rodziców lub w terapii indywidualnej. Zadbaj o czas dla siebie i znalezienie sposobów na relaks i odprężenie.

Pamiętaj, że radzenie sobie z wyrzutami sumienia to proces, który może być trudny i czasochłonny. Warto jednak pracować nad nim, ponieważ pozwoli Ci on bardziej efektywnie wspierać swoje dziecko w procesie zdrowienia. Zrozumienie, że jesteś ważnym źródłem wsparcia i miłości dla swojego dziecka, może pomóc w przezwyciężeniu wyrzutów sumienia i skupieniu się na budowaniu zdrowszej relacji z dzieckiem.


Udostępnij:

Zaburzenia odżywiania – jakie przyczyny bierzemy pod uwagę?

zaburzenia odżywiania

Na potencjalne przyczyny występowania zaburzeń odżywiania specjaliści patrzą z różnorodnych perspektyw, szukając odpowiedzi na pytania w tak złożony sposób, by stworzyć ich holistyczny obraz. Biorą pod uwagę wiele czynników. Żadne z nich pojedynczo nie wystarczą, by spowodować zaburzenia odżywiania.

 

Większość psychologów i psychiatrów do przyczyn występowania zaburzeń odżywiania się zalicza następujące czynniki:

Cechy indywidualne jednostki

Często osobom chorym można przypisać cechy takie jak:

  • odpowiedzialność, obowiązkowość, pilność, perfekcjonizm (rzetelne wykonywanie obowiązków szkolnych i domowych, chęć spełnienia oczekiwań rodziców/nauczycieli);
  • niska samoocena (pomniejszanie wartości swoich dokonań i możliwości intelektualnych, krytycyzm, surowa ocena siebie, wątpienie w swoje możliwości, mniejsze zaufanie do siebie);
  • wysokie ambicje i wzmożona potrzeba sukcesu (przy jednoczesnym braku satysfakcji z osiągnięć);
  • trudności w akceptowaniu własnego wyglądu;
  • podatność na krytykę ze strony innych;

W anoreksji zazwyczaj wskazuje się także na:

  • trudności w kontaktach z rówieśnikami (spędzanie dużej ilości czasu w samotności, większe trudności adaptacyjne, lęk przed bliskością, skłonność do braku zaufania innym);
  • chłód emocjonalny;
  • nadmierna kontrola.

Osoby z bulimią charakteryzuje natomiast:

  • niestabilność emocjonalna ( impulsywność, skłonność do depresji);
  • umiarkowana towarzyskość z równoczesnym poczuciem samotności i niezrozumienia;
  • brak samokontroli (wynikający często z uszkodzonego mechanizmu samokontroli);
  • skłonność do uzależnień.

Należy jednak zaznaczyć, że występowanie takich cech u danej osoby nie jest jednoznaczne z koniecznością wystąpienia zaburzeń odżywiania się.

Właściwości rozwojowe w stadium adolescencji

Szybki przyrost masy ciała, zmiana proporcji sylwetki oraz osiągnięcie dojrzałości płciowej często bywają powodem licznych niepokojów młodych ludzi. Nadmierna koncentracja na kształcie własnej sylwetki czasem skutkuje stosowaniem różnorodnych diet odchudzających. Niejednokrotnie młodzież sięga po niewłaściwe, wręcz patologiczne metody zmniejszania masy ciała, takie jak: głodzenie się, stosowanie restrykcyjnych diet, przyjmowanie leków przeczyszczających i odwadniających, wywoływanie wymiotów oraz uprawianie intensywnych ćwiczeń fizycznych. Taki sposób postępowania może przyczynić się do powstania zaburzeń odżywiania. Nie bez znaczenia są tu także zmiany związane z tożsamością płciową – nastolatki mogą podświadomie pragnąć odroczenia konfrontacji z rolami dorosłej kobiety.

Czynniki biologiczne

Do czynników biologicznych powstawania anoreksji psychicznej zalicza się m.in. predyspozycje genetyczne; wrodzone uszkodzenie ośrodków regulujących poczucie głodu i funkcje reprodukcyjne w podwzgórzu; zaburzenia w percepcji i interpretacji sygnałów z układu pokarmowego; obecność chorób afektywnych – szczególnie depresji (u osób z bulimią).

Czynniki rodzinne

Zdaniem specjalistów, pewien sposób organizacji rodziny może przyczynić się do pojawienia lub utrzymania objawów zaburzeń odżywiania. Rodziny, w których występują przypadki anoreksji i bulimii mogą charakteryzować się następującymi cechami:

  • uwikłanie (usidlenie, granice między członkami rodziny ulegają zatarciu);
  • sztywność (brak elastyczności, skrępowanie zasadami, problemy z radzeniem sobie z sytuacjami stresującymi);
  • nadopiekuńczość (dzieci są nadmiernie uzależnione od rodziców, anoreksja daje poczucie kontroli, uniezależnienia się od rodziców);
  • u rodzin, w których wystąpiła anoreksja – unikanie konfrontacji i nierozwiązywanie konfliktów (problemy rodzinne są często bagatelizowane; ma to duże znaczenie w podtrzymaniu choroby, gdy rodzina w milczeniu pozwala na chorobowe zachowania, nie proponując podjęcia leczenia);
  • u rodzin, w których wystąpiła bulimia – burzliwe rozwiązywanie konfliktów rodzinnych;
  • włączanie dzieci w konflikty małżeńskie.

W rodzinach z zaburzeniami odżywiania bardzo często dochodzi do zacierania się granic między prywatnością poszczególnych osób. Problem jednego członka rodziny staje się problemem wszystkich. Członkowie rodzin często rezygnują z własnych pragnień, co może prowadzić do trudności w osiąganiu przez nich życiowej autonomii oraz określaniu własnej tożsamości. Sprawy wychowania dzieci często stają się ważniejsze dla rodziców niż dbanie o jakość relacji małżeńskiej. Poza tym jedzenie w tych rodzinach odgrywa bardzo często dużą rolę – staje się sposobem komunikowania się i wyrazem miłości rodziców do dzieci. Czasem podkreśla się także, że występowanie zaburzeń odżywiania w najbliższej rodzinie jest czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania, chociażby ze względu na wzorce przekazywane kolejnym pokoleniom np. wiecznie odchudzające się matki, narzekające na swój wygląd.

Normy społeczno-kulturowe

Specjaliści podkreślają istotne znaczenie trendów kulturowych i swoistej presji społecznej w rozwoju zaburzeń odżywiania. Na podstawie obserwowanych tendencji w modzie oraz lansowania ideału szczupłego ciała, można przypuszczać, że to jedyne akceptowane wymiary sylwetki współczesnego człowieka. Dodatkowo modelowi szczupłego ciała równolegle towarzyszy przekaz, że tylko osoby o takim typie sylwetki mogą być szczęśliwe i osiągnąć sukces. U osób nieodpornych na przekaz medialny i nieustannie porównujących się z przedstawianymi wizerunkami szczupłych kobiet i mężczyzn, w konsekwencji może pojawić się obsesja na punkcie kontrolowania masy własnego ciała, która może przyczynić się do rozwoju zaburzeń odżywiania.

Źródło:
Kowalczuk M., Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008.

 


Udostępnij:

Jak rodzina wpływa na rozwój zaburzenia odżywiania?

rodzina

Zapraszam na podróż czytelniczą, dzięki której będzie możliwość dowiedzenia się czegoś więcej na temat uwarunkowań zaburzeń odżywiania. Bowiem w wielu wypadkach, gdy mamy kontakt z zaburzeniami odżywiania, zadajemy sobie pytanie dlaczego? Sporo badaczy i praktyków, również stawia takie pytanie. Co takiego podziało się w życiu osoby, że trafiła ona do szpitala z rozpoznaniem anoreksji czy bulimii psychicznej. Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu bliżej.

TEKST KAROLINA GUMPERT

 

Poznanie i leczenie zaburzeń odżywiania jest bardzo trudne. Powodem tego jest przede wszystkim opór, który stawia osoba chora przeciwko leczeniu oraz złożoność czynników powodujących rozwój tych chorób. Diagnoza wymaga tutaj szerokiego i interdyscyplinarnego spojrzenia. Ważne, by zrozumieć, że problemy osoby cierpiącej na anoreksję czy bulimię, nie sprowadzają się tylko i wyłącznie do kwestii spożywania pokarmów oraz wymiarów jej ciała. W tych zaburzeniach jedzenie jest formą walki z licznymi problemami natury psychicznej. Wśród nich obecne są, choć nie wystarczające, trudności wynikające z życia w rodzinie.

Co w tej rodzinie?

Przede wszystkim relacje rodzinne, które utrudniają osiąganie autonomii jednostce w okresie dorastania. A także  przecenianie społecznych oczekiwań działania takiej rodziny. Dodatkowo sytuację wzmacnia występowanie zaburzeń jedzenia w rodzinie. To tam poprzez modelowanie, nieprawidłowe nawyki żywieniowe utrwalają się przez kolejnych jej członków. Przytoczone czynniki możemy zamknąć w obrębie szerszej i bardziej obrazującej problematykę koncepcji. Ułatwi mi to przybliżyć i przedstawić specyfikę funkcjonowania takiej rodziny.

Koncepcja rodzinna
Co charakteryzuje rodzinę, w której dorasta osoba chora na anoreksję?

Rodzina, w której dorasta osoba cierpiąca później na jadłowstręt psychiczny, to rodzina, która stawia swoim członkom wysokie wymagania na każdej płaszczyźnie działania. Występuje w nich silne poczucie sprawiedliwości, które nakazuje równo kochać i troszczyć się o wszystkie dzieci. W praktyce trudno to zrealizować. Często istnieje więc sprzeczność między twierdzeniem rodziców, a ich faktycznym zachowaniem. Funkcjonowanie w sposób zindywidualizowany jest w takiej rodzinie niemożliwe. Widać w nich tendencję do rezygnowania ze swoich indywidualnych potrzeb na rzecz innych członków rodziny. Zależność ta często jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, zatem mamy pierwotnie do czynienia z poświęcaniem się babci na rzecz rodziny. Skutkuje to w następstwie poświęcaniem się matki, a w ostateczności ta rola przypadnie córce, która przez konsekwentne i radykalne głodzenie się, wypełni swoją rodzinną powinność poświęcenia się.

Kolejną w tej rodzinie ważną regułą jest kontrola swoich impulsów.

Kontrola nie pozwala na przyjemności związane zarówno z jedzeniem, jak i z seksualnością. W ten sposób wszelkie te popędy zostają tłumione i opanowane przez jednostkę. Objawy anoreksji, mogą być spowodowane m.in. konfliktami między rodzicami, a że problem jednej osoby jest w tej rodzinie problemem wszystkich. Chory próbuje się włączyć w konflikt na swój sposób. Najbardziej znaną metodą jest ograniczenie jedzenia, co w jego przypadku jest wyrazem buntu.

Z czasem dochodzi do tego, że konflikty te zaczynają się toczyć wokół problemu, jaki powstał z anoreksją chorego. Chory wtedy czuje satysfakcję z posiadania siły i kontroli. Innym problemem, który objawia się w konsekwencji życia w takiej rodzinie, a sprzyja wystąpieniu anoreksji, jest dążenie do usamodzielnienia i stopniowego oddzielania się od rodziny, jakie dokonuje się w tym okresie. Wymaga to pewnych zmian w rodzinie, na które nie chce ona tutaj pozwolić. Dlatego, że zaburzy to dotychczasową jej homeostazę. Poprzez istniejącą silną więź i głęboko zakorzenione przekonania, zmiany te są bardzo utrudnione. W takim przypadku chory, który nauczył się rezygnacji i poświęcania się dla innych, zaczyna się odchudzać. Jest to sposobem na uniknięcie problemu, jaki powstał za jej przyczyną w rodzinie.

Jaka jest rodzina, w której dorasta osoba chora na bulimię?

Rodziny te cechuje sztywna granica zewnętrzna. Co w konsekwencji daje postrzeganie, przez członków tej rodziny, świata zewnętrznego, jako zagrażającego. Dlatego zaspokojenie potrzeb emocjonalnych ma miejsce tylko i wyłącznie w rodzinie. Duże znaczenie przypisuje się w nich spoistości rodziny, ale ograniczona w ten sposób jest autonomia jednostki. Relacje rodzice – dzieci kształtują się według wzoru dominacji – poddania. W rodzinach bulimicznych konflikty rozwiązuje się otwarcie, często w burzliwy i chaotyczny sposób. Dzieci w tych rodzinach są obciążone odpowiedzialnością za rozwiązywanie rodzinnych problemów. Często muszą się opowiadać za jedną ze stron konfliktu. Wchodzą w ten sposób w podsystem rodziców. Badacze wspominają także o licznych przypadkach występowania w tych rodzinach alkoholizmu, skłonności do zachowań impulsywnych, a nawet przemocy cielesnej.

Wszystko to wpływa na funkcjonowanie młodej osoby, u której napady jedzenia i wymioty są zachowaniami przeżywanymi z poczuciem winy i wstydu. Dlatego muszą być skrzętnie ukrywane przed resztą świata, jako jedna z kolejnych tajemnic rodzinnych. W tej rodzinie zwraca się również wielką uwagę na wygląd zewnętrzny. Co dodatkowo powoduje, że osoba w trakcie pokwitania, wraz ze zmianami biologicznymi pojawiającymi się w jej ciele, nie czuje się akceptowana.

Na podstawie obserwacji struktury, dynamiki i relacji panujących w rodzinie nie można zaprzeczyć poglądowi, że to właśnie ona musi być uwzględniana przy rozpatrywaniu przyczyn powstawania jadłowstrętu psychicznego i żarłoczności psychicznej.

Źródła:
1 Szurowska B., Anoreksja w rodzinie, Difin SA, Warszawa 2011.
2 Abraham S., i Llevelyn-Jones D., Bulimia i anoreksja: zaburzenia odżywiania, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.
3 Jablow M.M., Anoreksja, bulimia, otyłość: przewodnik dla rodziców, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.
4 Józefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.
5 Józefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.
(op.cit.).
6 Stierlin H., 1987 [ w: Józefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999].
7 Józefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna: rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

 

 


Udostępnij:

O sposobach leczenia zaburzeń odżywiania.

leczenie

Nie istnieje jeden schemat przebiegu leczenia, a przegląd programów (stosowanych zarówno w trybie stacjonarnym jak i ambulatoryjnym) ukazuje ich duże zróżnicowanie. Dobór metody, formy i trybu leczenia zależny jest od bardzo wielu czynników m.in. stanu somatycznego i psychicznego osoby chorej, przebiegu choroby, wieku pacjenta jak i preferencji oraz doświadczeń danego ośrodka, czy oddziału leczenia. Wśród specjalistów występuje także duża różnica poglądów związanych z wyborem rodzaju leczenia wynikająca m.in. z przyczyn ideologicznych. Należy zaznaczyć, że poszczególne tryby leczenia mają swoje zalety i ograniczenia. Podkreśla się również, że efektywność powrotu do zdrowia zwiększa zastosowanie kompleksowego programu leczenia prowadzonego przez interdyscyplinarny zespół specjalistów.

 

W Polsce leczeniem zaburzeń odżywiania zajmują się poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci i dorosłych, oddziały psychiatryczne dla dzieci i młodzieży, oddziały leczenia nerwic dla dorosłych, a także prywatne ośrodki leczenia oraz gabinety psychiatryczne i psychoterapeutyczne. Leczenie szpitalne prowadzą oddziały psychiatryczne dla dzieci i młodzieży oraz oddziały leczenia nerwic dla dorosłych.

W ramach leczenia stosowane są metody biologiczne, psychoterapia oraz inne formy pomocy.

1. Metody biologiczne

Leczenie biologiczne zaburzeń odżywiania ma charakter leczenia objawowego, w którym nieodzowna jest współpraca wieku specjalistów.

Leczenie biologiczne może składać się z następujących elementów:

  • terapii ratującej życie przeciwdziałającej odwodnieniu, zaburzeniom elektrolitowym i wyniszczeniu;
  • farmakoterapii wspomagającej;
  • leczeniu i przeciwdziałaniu powikłaniom;
  • restytucji wagi.

Wskazania do hospitalizacji danej osoby są wypadkową jej stanu somatycznego i psychicznego oraz wcześniejszego przebiegu choroby.

2. Psychoterapia

Decyzja o podjęciu konkretnej psychoterapii związana jest z wyborem jednej ze szkół psychoterapeutycznych, m.in. psychodynamicznej, poznawczo-behawioralnej i humanistycznej. A także formy psychoterapii. Wśród nich wyróżniamy psychoterapię indywidualną, grupową, rodzinną lub terapię par.
Poniżej przedstawiono podstawowe informacje na temat wybranych możliwości psychoterapii.

terapia psychodynamiczna

W skład metod terapeutycznych wchodzą: psychoterapia wglądowa, psychoterapia oparta na związku psychoterapeutycznym oraz psychoterapia wspierająca. Istotne jest dążenie do osiągnięcia autonomii pacjenta i wyrównanie zaburzeń wynikających z wcześniejszych związków z osobami znaczącymi. Poprzez własne analizy oraz interpretacje terapeuty pacjent może uzyskać swego rodzaju wgląd i wiedzę na temat swoich zachowań i emocji. Dodatkowo pacjent jest wspierany w osiąganiu stabilności emocjonalnej, dzięki pozyskanej wiedzy o swoim funkcjonowaniu.

terapia poznawczo-behawioralna

Jako główne cele terapii poznawczo-behawioralnej wskazuje się zmianę schematów poznawczych dotyczących jedzenia i postrzegania własnej sylwetki. Ponadto radzenie sobie z emocjami i zachowaniami w różnych sytuacjach życiowych bez konieczności odwoływania się do niewłaściwych zachowań żywieniowych. Stosuje się różne metody i techniki oddziaływań psychoterapeutycznych m.in. psychoedukację, dzienniczek samoobserwacji, treningi interpersonalne, techniki wzmocnień pozytywnych, negatywnych oraz wygaszania wzmocnień (m.in. system nagród i kar). W klasycznej wersji terapii problemy emocjonalne nie są przedmiotem zainteresowania terapeuty. Następuje praca nad objawami, koncentracja na wyeliminowaniu niewłaściwych nawyków żywieniowych oraz zmianie sposobu myślenia

terapia systemowa 

U podstaw tej terapii leży założenie, że objawy zaburzeń odżywiania pełnią istotną rolę w utrzymywaniu w równowadze sprzecznych tendencji pojawiających się w rodzinie, grożących zmianą ról, konfliktami lub rozpadem rodziny. W trakcie leczenia terapeuta spotyka się z całą rodziną oraz indywidualnie z pacjentem. Przedmiotem zainteresowania są m.in. problemy z jedzeniem jako sposób komunikowania się rodziny, problematyka granic i autonomii poszczególnych członków rodziny oraz problematyka usamodzielniania się dorastającego dziecka. Metodę tą stosuje się najczęściej u dzieci i młodzieży.

terapia Gestalt

W psychoterapii Gestalt terapeuta koncentruje się na rozwiązaniu konfliktu między sprzecznymi tendencjami pacjenta oraz dostarczeniu korekcyjnych doświadczeń. Pomaga także w odreagowaniu tłumionych emocji, uczy rozpoznawać własne potrzeby i deficyty emocjonalne oraz brać odpowiedzialność za ich zaspokojenie. Do stosowanych technik zalicza się m.in. uwrażliwianie na przeżywane emocje, odgrywanie ról i pracę z pustym krzesłem.

psychoterapia grupowa

W leczeniu zaburzeń odżywiania psychoterapia grupowa stanowi często jeden z elementów programu terapeutycznego i stosuje się ją łącznie z innymi metodami. Może ona przyjmować różne formy w zależności od założeń i orientacji ośrodka terapeutycznego. Relacje, w jakie wchodzą członkowie grup, są wykorzystywane przez terapeutów w mniejszym lub większym stopniu. Psychoterapia może mieć formę grupy zamkniętej lub grupy otwartej, której skład jest zmienny. Ma ona przeważnie bardziej intensywny przebieg niż psychoterapia indywidualna. Grupa daje więc możliwość pozyskania informacji na temat różnego postrzegania i odbioru tych samych problemów oraz radzenia sobie z nimi. Trudności w mówieniu o osobistych przeżyciach w obecności innych osób są naturalne, ale proces terapii w grupie ma swoje odpowiednie tempo, a psychoterapeuta wprowadza pacjentów na kolejne etapy zaangażowania.

3. Inne formy pomocy

Wśród innych form pomocy warto wskazać na grupy wsparcia i grupy samopomocy.
Grupy wsparcia zakładane są przez rodziców, bliskich pacjentów, a ich struktura i forma organizacji uzależniona jest od potrzeb osób uczestniczących. Głównymi celami tych grup jest:

  • udzielanie wsparcia swoim członkom;
  • uczenie się sposobów radzenia sobie z problemem zaburzeń odżywiania się;
  • zbieranie informacji na temat badań i dostępnego leczenia;
  • zwiększanie społecznej świadomości istnienia problemu.

Grupy samopomocy skupiają osoby bezpośrednio chorujące na zaburzenia odżywiania. Najczęściej obejmują one osoby pragnące utrzymać poprawę zdrowia. Do ich zadań należy m.in.:

  • edukacja dotycząca choroby;
  • zwiększenie autonomii;
  • poprawa samooceny;
  • prewencja nawrotów.

Często wskazuje się jednak na duże niebezpieczeństwo, jakie niosą ze sobą samodzielne spotkania osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, którym nie towarzyszy opieka specjalisty.

Należy wspomnieć także o innych technikach terapeutycznych, które pełnią funkcję wspomagającą w podstawowym programie leczenia, bądź są uznawane jako jeden z elementów np. psychoterapii grupowej. Są to m.in.: muzykoterapia, terapia tańcem i ruchem, techniki relaksacyjne, psychorysunek, arteterapia, kynoterapia, psychodrama.

 

Opracowano częściowo na podstawie:
Włodawiec B., Psychoterapia zaburzeń odżywiania się. Problemy emocjonalne, czynniki leczące, relacje z przebiegu terapii; Instytut Psychospołeczny, Warszawa 2001
Józefik B. (red.), Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się; Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999
Kowalczuk M., Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej; Wydawnictwo Impuls, Kraków 2008

Udostępnij:

Na czym polega psychoterapia?

psychoterapia

Jeśli zastanawiasz się nad podjęciem terapii, prawdopodobnie odczuwasz lęk lub masz jakieś obawy. To naturalne. Człowiek boi się tego, czego nie zna. Być może poniższe informacje pomogą Ci choć w małym stopniu przełamać pewne bariery.

 

Czym jest psychoterapia?

Psychoterapia jest sformalizowanym spotkaniem pomiędzy terapeutą, a osobą zgłaszającą się po pomoc. Osoba ta w zależności od nurtu psychoterapii nazywana jest pacjentem lub klientem. Sesja terapeutyczna ma zazwyczaj formę rozmowy, choć mogą w niej występować też inne elementy komunikacji, takie jak opowiadania, wiersze, różne wyrazy artystycznej ekspresji. Rola terapeuty jest uzależniona od nurtu w jakim pracuje. Niezależnie od tego, zawsze najwięcej mówisz Ty, a zadaniem psychoterapeuty, jest przede wszystkim słuchanie, zadawanie pytań i zachęcanie Cię do otwartego mówienia o Twoich sprawach.

Decyzja należy do Ciebie.

Decyzja o podjęciu psychoterapii należy do Ciebie. Nie może podjąć jej za Ciebie psycholog, nie powinni jej również podejmować Twoi bliscy. Swoboda wyboru w momencie podejmowania decyzji o pójściu na terapię jest konieczna dla jej skuteczności. Twoja motywacja do leczenia nie może wynikać także np. z chęci ugłaskania zaniepokojonej rodziny. Prawdopodobnie przeżywasz niepokój i wątpliwości, zastanawiając się nad skorzystaniem z psychoterapii. Być może myślisz, że coś z Tobą jest nie tak, że nie do końca siebie znasz i kontrolujesz. Trudno jest Ci się pogodzić z zaistniałą sytuacją. Ten opór jest zupełnie naturalny. Perspektywa zajmowania się nieświadomością, czyli pragnieniami, przeżyciami i uczuciami, z których nie zdajemy sobie sprawy nie napawa optymizmem. Pozwól jednak sobie pomóc. Zrób pierwszy krok i podejmij decyzję. Pamiętaj, to TY musisz chcieć się leczyć.

Potrzebujesz wsparcia.

Nie ulega wątpliwości, że psychoterapia będzie da Ciebie trudnym przeżyciem. Warto więc, abyś mogła czy mógł liczyć na wsparcie bliskiej Ci osoby. Pamiętaj jednak, że nie wszystkie osoby z Twojego otoczenia będą popierać podjętą przez Ciebie decyzję. Możesz spotkać się z ignorowaniem bądź wyśmianiem Twojego problemu. Spróbuj się tym nie zrażać. Nie wstydź się psychoterapii. Jesteś chora, jesteś chory, a terapia jest po prostu lekarstwem.

Poszukiwania nie będą łatwe.

Zdaj sobie sprawę, że być może nie uda się od razu. Samo znalezienie specjalisty może okazać się bardzo trudne. Pamiętaj, że poszukiwanie pomocy to poniekąd część procesu terapeutycznego. Nie oczekuj, że Twoi bliscy wszystkim się zajmą oraz, że pierwszy znaleziony adres będzie tym właściwym. Niekoniecznie osoba, która pomogła komuś z podobnymi problemami, może pomóc Tobie. Leczenie musi opierać się na wzajemnej współpracy, do której niezbędne jest zbudowanie poczucia zaufania.
Psychoterapia jest wspólną pracą pacjenta i psychoterapeuty, często długą i trudną, dlatego warto wybrać do tej współpracy osobę jak najbardziej kompetentną. W Polsce nie istnieją regulacje prawne, które porządkowałyby rynek usług terapeutycznych, dlatego dobrze jest przyjrzeć się wybranemu przez nas terapeucie, opierając się m.in. na jego formalnych kompetencjach i naszym subiektywnym wrażeniu. Szukając kompetentnego psychoterapeuty warto zgłosić się bezpośrednio do instytucji prowadzących kursy psychoterapii, organizacji zrzeszających psychoterapeutów o różnych orientacjach teoretycznych lub do jednostek służby zdrowia, które otrzymały kontrakt na świadczenie usług psychoterapeutycznych. Najlepiej byłoby, gdyby terapeuta miał także doświadczenie w leczeniu zaburzeń odżywiania.
Musisz również zdawać sobie sprawę, że bardzo istotne jest Twoje wrażenie na temat terapeuty. Jeśli w czasie początkowych spotkań poczujesz, że trudno jest Ci pracować z daną osobą, spróbuj omówić to z terapeutą. Jeśli dojdziesz do wniosku, że opór przed psychoterapeutą jest zbyt duży, należy poszukać innej osoby, z którą poczujesz się bezpieczniej. Pamiętaj jednak o naturalnym lęku przed podjęciem leczenia. Długie poszukiwanie „właściwego” terapeuty może być rezultatem właśnie Twoich obaw, a nie wynikać z faktu, że trafiasz na nieodpowiednie osoby. Nie istnieje również reguła, że leczenie prywatne jest lepsze od leczenia na NFZ.

Sprawy techniczne.

Zrozum, że proces poznawania i zmiany siebie wymaga czasu, a na efekty trzeba czekać dosyć długo. Standardowo psychoterapia trwa od kilkunastu tygodni do kilku lat, a spotkania odbywają się zazwyczaj raz w tygodniu. Zasady współpracy ze specjalistą określane są jednak indywidualnie do każdego przypadku. W momencie podjęcia leczenia na NFZ, wizyty są bezpłatne, niestety okres oczekiwania na przyjęcie jest często bardzo długi. Decydując się na terapię w prywatnym gabinecie, należy liczyć się z kosztami od około 80 zł do nawet 150-200 zł za wizytę.

Nie ma schematu.

Pamiętaj, że nie istnieje jeden schemat przebiegu leczenia. Dobór metody, formy i trybu leczenia zależny jest od bardzo wielu czynników m.in. stanu somatycznego i psychicznego osoby chorej, przebiegu choroby, wieku pacjenta jak i preferencji oraz doświadczeń danego ośrodka, czy oddziału leczenia. Wśród specjalistów występuje także duża różnica poglądów związanych z wyborem rodzaju leczenia wynikająca m.in. z przyczyn ideologicznych. Należy zaznaczyć, że poszczególne tryby leczenia mają swoje zalety i ograniczenia. Decyzja o podjęciu konkretnej psychoterapii związana jest z wyborem jednej ze szkół psychoterapeutycznych m.in. psychodynamicznej, poznawczo-behawioralnej i humanistycznej oraz formy psychoterapii – psychoterapii indywidualnej, grupowej, rodzinnej lub terapii par. Należy wspomnieć także o innych technikach terapeutycznych, które pełnią funkcję wspomagającą w podstawowym programie leczenia, bądź są uznawane jako jeden z elementów np. psychoterapii grupowej. Są to m.in.: muzykoterapia, terapia tańcem i ruchem, techniki relaksacyjne, psychorysunek, arteterapia, kynoterapia, psychodrama. Którędy pójść? Nie otrzymasz jednoznacznej odpowiedzi. Zależy to m.in. od Twoich preferencji, dostępności danych metod leczenia w Twojej okolicy czy zasobności portfela, w przypadku leczenia prywatnego.

Sesje terapeutyczne.

Musisz zdać sobie sprawę, że psychoterapia ma swój własny przebieg. Pierwsze spotkanie z terapeutą polega na
konsultacjach poświęconych wstępnej diagnozie zgłaszanych prze Ciebie trudności oraz określeniu możliwości pracy nad nimi. W trakcie pierwszej wizyty (lub czasem kilku pierwszych wizyt) terapeuta może zawrzeć z Tobą tak zwany kontrakt terapeutyczny. Dotyczy on uzgodnionych przez terapeutę i Ciebie warunków prowadzenia terapii. Poprzez zawarcie kontraktu zadeklarujesz dążenie do ustalonej zmiany. Określona zostaje istota problemu, cel terapii, częstotliwość wizyt, czasem z góry decyduje się także o ilości sesji terapeutycznych, zasady umawiania i odwoływania wizyt, formy kontaktu z psychoterapeutą i warunki płatności za terapię.
Kolejne sesje terapeutyczne podejmowane są, by realizować określone cele terapii. Konieczne jest systematyczne podejmowanie sesji terapeutycznych. Tylko wówczas można konsekwentnie pracować nad danym problemem. Terapia kończy się podsumowaniem pracy terapeutycznej i oceną osiągniętych celów. Prawdopodobnie nastąpi także próba przygotowania Ciebie na radzenie sobie w sytuacji ryzyka powrotu trudności.

Specyfika psychoterapii.

Trzeba sobie uzmysłowić, że psychoterapia ma swoją specyfikę. Przede wszystkim musisz wiedzieć, że kontakt z psychoterapeutą powinien ograniczać się do wizyt w gabinecie. Niewskazane jest również leczenie osób znających się u tego samego terapeuty czy leczenie się u terapeuty, którego znasz prywatnie. Psychoterapeuta nie mówi nic o sobie, wypowiada się wyłącznie na Twój temat, co może być czasem dla Ciebie frustrujące. Wszystkie te kwestie nie wynikają z niechęci wobec nawiązywania prywatnych kontaktów, ale z kodeksu etycznego, którego przestrzeganie jest podstawą do prawidłowego przebiegu procesu leczenia.
Kolejną kwestią, na którą należy zwrócić uwagę jest fakt, że podczas psychoterapii powinna panować atmosfera bezpieczeństwa, zaufania i otwartości. Często będziesz opowiadać bardzo wiele osobistych rzeczy ze swojego życia, nie rzadko takich, o których nigdy nikomu się nie mówiło. Nie możesz się tego obawiać, ponieważ psychoterapeutów obowiązuje tajemnica zawodowa. Postaraj się nie ukrywać niczego, nie wstydzić się ani nie bać się negatywnej oceny. Zadaniem terapeuty nie jest ocena Twojej osoby, ale pomoc. Opieka specjalistyczna nie zmienia jednak faktu, że Twoja rola w powrocie do zdrowia jest bardzo duża, a leczenie wymaga współpracy i zaufania.

Nie będzie łatwo.

Warto, byś wiedział, wiedziała, że coś może nie dziać się według Twojego planu. Z czasem może nastąpić okres chwilowego pogorszenia nastroju, podczas którego przyjdzie pokusa zrezygnowania z terapii. Przygotuj się, że taka sytuacja może nastąpić i nie opuszczaj leczenia, myśląc, że trafiłaś, trafiłeś na niekompetentnego terapeutę. Warto ten okres przeczekać i mimo wszystko dalej pracować, a niedługo pojawią się zmiany na lepsze. Zdarza się też wręcz przeciwnie. Możesz poczuć podekscytowanie nowym doświadczeniem i atmosferą psychoterapii, nabrać energii, nawiązać kontakty z ludźmi, jak również może wydawać Ci się, że nastąpił pełny powrót do zdrowia i psychoterapia nie jest już potrzebna. Również wtedy nie rezygnuj z psychoterapii, gdyż jej celem jest długotrwała poprawa Twojego zdrowia, a nie tylko chwilowe polepszenie nastroju.

Masz wątpliwości? Zapytaj!

Pamiętaj, że o wszystkich swoich wątpliwościach możesz powiedzieć Twojemu psychoterapeucie. Jeśli przebieg terapii, jej forma, czy Twoje samopoczucie nasuwa jakieś pytania, nie obawiaj się wypowiedzieć ich na głos. Taka jest praca terapeutów i nie ma w tym nic niewłaściwego, że chcesz wiedzieć więcej czy po prostu zrozumieć pewne sytuacje.

Cierpliwość jest bardzo ważna.

Zdaj sobie sprawę, że w procesie powrotu do zdrowia potrzeba będzie bardzo dużo cierpliwości. Leczenie zaburzeń odżywiania trwa zazwyczaj dosyć długo i nie istnieje niestety magiczne lekarstwo, które zmieni wszystko z dnia na dzień. Prawdopodobnie pojawią się też upadki, chwile zwątpień i załamania. Nie możesz wówczas zrezygnować z terapii, a dzięki wytrwałości uda Ci się na pewno przezwyciężyć trudności.


Udostępnij:

Zaburzenia odżywiania – jak rozpocząć rozmowę z chorym?

rozmowa

Jeśli podejrzewasz, że bliska Ci osoba może cierpieć na zaburzenia odżywiania, prawdopodobnie nie do końca wiesz, jak się zachować. Najważniejsze jest, byś po prostu zareagowała i zareagował. Rozmowa na temat Twoich obaw z nią związanych może być pierwszym krokiem do zdrowia. Poznaj zagadnienia, które, choć po części, ułatwią Ci odnaleźć się w tej sytuacji.

 

Postaraj się dowiedzieć jak najwięcej na temat zaburzeń odżywiania.

Pamiętaj jednak, że tylko psychiatra może postawić prawidłową diagnozę. Należy także unikać wykorzystywania pozyskanej przez Ciebie wiedzy do zwymyślania danej osobie, czy wywołania w niej uczucia strachu. Celem tej rozmowy powinno być wyrażenie Twoich obaw względem tej osoby, a nie naciskanie, by przyjęła pomoc. Postaraj się przygotować i zastanowić się, co i w jaki sposób chcesz jej powiedzieć.

Zaplanuj rozmowę, wybierając odpowiedni czas i miejsce.

Porozmawiaj z osobą w przyjaznym i odosobnionym miejscu, które zapewni poczucie bezpieczeństwa. Nie wybieraj momentu, w którym dochodzi do konfrontacji, np. gdy osoba odmawia spożycia posiłku. Zaplanuj czas tak, by na spokojnie omówić problem. Postaraj się być opanowany i opiekuńczy. Wyraź w bezpośredni sposób swoje obawy i troski wobec zachowania tej osoby. Możesz użyć np. sformułowania: „Mam pewne obawy związane z Twoją osobą i chciałbym Ci o nich opowiedzieć„. Podziel się z nią swoimi obserwacjami dotyczącymi jej zmiany nastroju, stanu zdrowia, relacji z innymi. Unikaj słów i gestów, które mogłyby sugerować obwinianie tej osoby. Nie rozmawiaj na temat jedzenia oraz wyglądu. Komentarze typu „Jesteś coraz chudsza” mogą być postrzegane jako zachęcanie do stosowania dalszych praktyk związanych z zaburzeniami odżywiania.

Bądź szczery i nie spiesz się.

Wyjaśnij przyczyny swoich obaw. Daj czas osobie na wypowiedzenie się i zachęcaj do zwerbalizowania swoich uczuć. Słuchaj uważnie i staraj się zaakceptować, to co mówi dana osoba. Ważne jest także, by w żaden sposób nie oceniać jej wypowiedzi. Bliska Ci osoba może zaprzeczać swoim problemom z powodu przytłaczających uczuć takich jak wstyd i poczucie winy. Unikaj jednak okazywania frustracji wobec niej. Cierpliwie i spokojnie mów o tym, jak się martwisz. Możesz zapytać: „Czy jesteś gotowy rozważyć możliwość, że coś niedobrego może się dziać z Tobą?„. Pamiętaj, że wyrażanie Twoich obaw może być niewygodne dla tej osoby, może ona odczuwać zakłopotanie, zawstydzenie bądź przerażenie. Jednak, nawet jeśli osoba ta nie potwierdzi swoich problemów w rozmowie, bądź nie będzie chciała przyjąć oferowanej przez Ciebie pomocy, Twoje zainteresowanie jest dla niej wyraźnym sygnałem, że może liczyć na Twoje wsparcie. Powiedz, że chciałabyś, chciałbyś jej pomóc. Postaraj się zostawić za sobą otwarte drzwi. Niech osoba ta będzie pewna, że może przyjść do Ciebie, gdy będzie już na to gotowa.

Nie oskarżaj i nie nakładaj etykiety.

Nie oskarżaj, nie kłóć się w momencie gdy dana osoba zaprzecza istnieniu problemu. Postaraj się nie zakładać, że wiesz, czy i na co ta osoba choruje. „Słyszę, co mówisz i mam nadzieję, że masz rację, że to nie jest problem. Nadal jestem jednak bardzo zaniepokojony tym, co widziałem i słyszałem i nie mam zamiaru tego tak zostawić”.

Nie zniechęcaj się odrzuceniem.

Często zdarza się, że osoba chora zaprzecza występowaniu problemów. Czasem przyznaje się do tego, że nie radzi sobie, ale odmawia przyjęcia pomocy. Innym razem obiecuje i naprawdę w to wierzy, że poradzi sobie sama. To normalne elementy zaburzenia. Osoba chora jest niezwykle „przywiązana” do zaburzenia odżywiania. Niezależnie od tego jak wielki ból jednocześnie one im zadają. Prawdopodobnie czujesz frustrację i bezradność. Możesz powiedzieć tej osobie: „Wiem, że masz prawo do odmówienia pomocy, ale to nie znaczy, że przestanę się o Ciebie martwić. Porozmawiam z tobą jeszcze raz.

Zaproponuj spotkanie ze specjalistą.

Zapytaj osobę, czy jest gotowa na konfrontację swoich problemów ze specjalistą. Pamiętaj, że tylko fachowiec jest w stanie prawidłowo zdiagnozować chorobę i rozpocząć, bądź skierować na leczenie. Twoim zadaniem jest wyrażenie troski o bliską Ci osobę i zaoferowanie swojego wsparcia podczas wyzwań, które przed nią stoją.

Odpuść na pewien czas, jeśli bliska Ci osoba nadal zaprzecza swoim problemom.

Zrób przerwę. Powróć do rozmowy wkrótce, ale postaraj się zachować spokój. Zapewne świadomość bycia bezradnym wobec tych problemów jest dla Ciebie frustrująca i może powodować przerażenie. Niestety nie możesz kontrolować zachowania tej osoby i naciskać na podjęcie jakiejś decyzji, gdyż to właśnie kontrola jest często kluczową kwestią w zaburzeniach odżywiania. Leczenie „na siłę” również nie ma sensu. Pokazuj swoje wsparcie, delikatnie sugeruj rozwiązania i postaraj się być cierpliwy.


Udostępnij:

Czy to już zaburzenia odżywiania? Poznaj sygnały ostrzegawcze.

zaburzenia odżywiania

Czasami bagatelizowane, często zbyt póżno rozpoznane – zaburzenia odżywiania. Choroby będące plagą XXI wieku. Zaburzenia, wokół leczenia których powstało wiele, czasem całkiem sprzecznych ze sobą, teorii. Jedno jest pewne- im szybciej zostaną zauważone, tym łatwiejszy jest powrót do zdrowia. Poniżej lista sygnałów, na które należy zwrócić uwagę.

 


Sygnały i objawy, które mogą wskazywać na anoreksję:

  • szybki spadek wagi ciała,
  • brak miesiączek, opóźnione miesiączkowania,
  • omdlenia, zaburzenia pracy serca,
  • częste stosowanie głodówek i ścisłe podporządkowanie się regułom diet odchudzających,
  • przesadne zainteresowanie wartością kaloryczną oraz składem pożywienia,
  • odmowa spożywania niektórych grup pokarmów np. węglowodanów,
  • częste komentarze wskazujące na niezadowolenie z wyglądu swojego ciała, mimo utraty wagi,
  • uczucie zaniepokojenia w momencie konieczności spożywania posiłków w towarzystwie innych osób,
  • rozwój „rytuałów żywnościowych” np. bardzo długie przeżuwanie pokarmu, rozdrabnianie jedzenia i odpowiednie rozmieszczanie go na talerzu,
  • częste odmawianie jedzenia (tłumaczenie typu: „Jadłam u koleżanki”, „Jadłem wcześniej”),
  • niechęć do wspólnych posiłków, zabieranie talerza do swojego pokoju,
  • stosowanie długich, wyczerpujących ćwiczeń fizycznych,
  • przygotowywanie posiłków dla całej rodziny bez uczestnictwa w konsumpcji,
  • wypadające włosy, zniszczone paznokcie, postępująca próchnica,
  • nasilony perfekcjonizm, silna potrzeba kontroli,
  • uzależnienie nastroju od wagi i ilości zjedzonego pożywienia,
  • częste ważenie się,
  • lęk przed wzrostem wagi ciała,
  • zaparcia, bóle brzucha, nietolerancja zimna, ospałość, a czasem nadmiar energii,
  • zniekształcony obraz własnego ciała (obawa przed przytyciem, mimo niskiej wagi ciała),
  • powściągliwość, trudności w okazywaniu emocji,
  • odczuwanie wyrzutów sumienia po zjedzonym posiłku,
  • zamykanie się w sobie, izolacja od otoczenia, wycofanie z życia towarzyskiego,
  • posługiwanie się kłamstwem, stosowanie oszustw (wyrzucanie lub chowanie jedzenia; nakładanie jedzenia na talerz w celu zabrudzenia naczynia podczas nieobecności domowników, a następnie pozbywanie się jedzenia),
  • stosowanie środków odchudzających, przeczyszczających, odwadniających, prowokowanie wymiotów,
  • problemy ze snem, senność, problemy z koncentracją,
  • niskie ciśnienie krwi,
  • spadek zainteresowania seksem,
  • utrata masy kostnej.

Sygnały i objawy, które mogą wskazywać bulimię:

  • epizody objadania się i podkradania jedzenia,
  • unikanie wspólnych posiłków,
  • nadmierne zainteresowanie jedzeniem i wagą,
  • stosowanie środków odchudzających, przeczyszczających, odwadniających, prowokowanie wymiotów;
  • stosowanie długich, wyczerpujących ćwiczeń fizycznych,
  • okazywanie lęku przed przytyciem,
  • pomijanie posiłków, nieregularny tryb odżywiania,
  • silna potrzeba kontroli przy jednoczesnym braku poczuciu kontroli nad spożywaniem pokarmów,
  • pękające naczynia krwionośne pod oczami,
  • obrzęk ślinianek i zmiany chorobowe w jamie ustnej,
  • nadżerki przełyku i bóle gardła,
  • normalna masa ciała lub początki nadwagi,
  • przebarwienia, próchnica i postępujące uszkodzenie szkliwa,
  • duże wahania ciężaru ciała,
  • bolesne skurcze (najczęściej łydek),
  • arytmia (kołatanie) serca,
  • rany na dłoniach, rękach (wynik prowokowania wymiotów),
  • huśtawki nastrojów,
  • zamykanie się w sobie, izolacja od otoczenia, wycofanie z życia towarzyskiego,
  • ukrywanie ciała w luźnych ubraniach,
  • poczucie wstydu, pogardy wobec siebie,
  • odczuwanie wyrzutów sumienia po zjedzonym posiłku,
  • poczucie wstrętu wobec własnego ciała,
  • samookaleczanie się, myśli i próby samobójcze,
  • spadek zainteresowania seksem,
  • problemy ze snem, senność, problemy z koncentracją,
  • zły stan skóry,
  • nieregularne miesiączki.

Inne niepokojące sygnały i objawy dla zaburzeń odżywiania to:

  • ogólne zmiany w zachowaniu,
  • częste narzekanie na swój wygląd,
  • bezpośrednie wpływanie myśli na temat wyglądu na nastrój,
  • stałe porównywanie siebie do innych,
  • pogardliwe i lekceważące odnoszenie się wobec samego siebie,
  • szukanie stałej otuchy odnośnie swojego wyglądu,
  • ciągłe rozmowy na temat diety,
  • częste odczuwanie smutku, niepokoju, niska samoocena,
  • obsesja na punkcie utrzymania niskiej wagi w celu zwiększenia osiągnięć w sporcie, tańcu, aktorstwie czy modelingu,
  • zwiększenie samowystarczalności, niechętne proszenie o pomoc,
  • uczucie pełności,
  • uczucie zimna, słabość, zmęczenie,
  • sine dłonie i stopy,
  • stosowanie diet lub chaotyczne spożywanie jedzenia; stosowanie głodówek, „rzucanie się” na jedzenie, pomijanie posiłków,
  • nadmierne ćwiczenia fizyczne,
  • noszenie zbyt obszernych ubrań,
  • odczuwanie negatywnych emocji wobec siebie i swojego ciała,
  • unikanie spotkań towarzyskich,
  • noszenie ściśle przygotowanego przez siebie jedzenia.

Udostępnij:

Proste odpowiedzi na trudne pytania otoczenia

wsparcie

Jeśli jesteś rodzicem osoby chorej, być może często spotykasz się z pytaniami, które, pomimo dobrych intencji ludzi, mogą powodować Twoje zakłopotanie, bądź po prostu sprawiają Ci przykrość. Poniżej przedstawiamy porady dotyczące odpowiedzi na najczęstsze pytania, które zostały przygotowane przez rodziców, posiadających podobne doświadczenia.

 

Czy zaburzenia odżywiania nie są wyłącznie fanaberią? Tyle słyszałem o nich w mediach…

Nie. Zaburzenia odżywiania nie są zachcianką, ani chwilową modą. Nie można się ich zwyczajnie „nabawić” i wyleczyć w dowolnej chwili. Niosą ze sobą poważne konsekwencje dla zdrowia emocjonalnego i fizycznego oraz wpływają na jakość życia i relacje z innymi.

Zaburzenia jedzenia? To naprawdę jest choroba? A nie tylko dieta i chęć zwrócenia uwagi na siebie?

Tak. Anoreksja / bulimia to poważne choroby uznane w środowisku lekarzy.

Mogę Ci dać kilka rad?

Doceniam twoją troskliwość i chęć pomocy. Dobrze wiedzieć, że mam w tobie wsparcie. Wolałbym jednak polegać na opinii specjalistów / zespołu, który opiekuje się moim dzieckiem.

Jak myślisz, dlaczego on cierpi na zaburzenia odżywiania? Skąd to się wzięło?

Naprawdę skupiam się teraz na pomocy i przebiegu leczenia mojego dziecka i nie zastanawiam się, jakie są przyczyny jego choroby. Zresztą nie ma jednoznacznych odpowiedzi na takie pytania. Wśród przyczyn wyróżniamy biologiczne, psychologiczne i społeczne. Nigdy nie ma jednej konkretnej przyczyny.

Ona jest chora? Nie wygląda na chorą…

Osoby z bulimią zwykle utrzymują masę ciała w normie, bądź mogą mieć nadwagę. W przypadku anoreksji, często nie widać wyraźnych objawów zewnętrznych, ale gdy przeoczy się pierwsze sygnały, może dojść do sytuacji zagrożenia życia. To, że jesteśmy w momencie, kiedy nasza córka/syn je, nie oznacza, że nie prowadzi wewnętrznej walki każdego dnia.

Ona jest dopiero w szkole podstawowej? Nie jest zbyt młoda na zaburzenia odżywiania?

Nie. Zaburzenia odżywiania diagnozowane są już u osób w wieku 7 lat.

Dlaczego on/ona powiedział/a o swoich problemach najpierw nauczycielowi, a nie wam?

Dzieci często nie mówią rodzicom o swoich poważnych problemach. Cieszymy się, że powiedział o tym komuś, kto podzielił się tym z nami. Dzięki temu mogliśmy zapewnić mu opiekę.

Nie możesz po prostu zrobić jej posiłku i nakłonić do jedzenia?

Podobnie jak wiele problemów behawioralnych, również w tym przypadku trudno dokonać zmian. Nie możemy zwyczajnie kazać jej jeść, ale możemy ją w tym wspierać wraz z profesjonalnym zespołem specjalistów.

Co robicie, aby pomóc waszemu dziecku?

Słuchamy go, uczymy się, w jaki sposób możemy mu najbardziej pomóc, jakie są możliwości kompleksowej opieki. Niestety to wszystko jest bardzo skomplikowane i czasem jesteśmy zmęczeni.

Jak sobie radzisz?

Dziękuję, że pytasz. Nie ukrywam, że jest to bardzo obciążające i stresujące dla całej naszej rodziny. To dla nas ważne, że mamy wsparcie przyjaciół.

Czy leczenie sprawi, że wyzdrowieje?

Cały czas mamy nadzieję, że powróci do pełni zdrowia. Jednak to może naprawdę długo potrwać. Kluczową kwestią jest uzyskanie właściwego leczenia.

Czy ona może umrzeć?

Zaburzenia odżywiania mogą prowadzić do śmierci. Mają destrukcyjny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne. To straszne. Mam jednak nadzieję i zrobię wszystko, żeby do tego nie doszło.

Dlaczego nie zrobiliście nic wcześniej?

Istota zaburzeń odżywiania sprawia, że objawy mogą być ukrywane przed otoczeniem przez bardzo długi czas. Rozpamiętywanie przeszłości nic nie da. Staramy się teraz pomóc najlepiej, jak potrafimy.

Dlaczego nie pozwalasz mi pomóc?

Choroba naszego dziecka jest poważna i leczenie pozostawiam specjalistom. Potrzebuje twojego wsparcia i przyjaźni. Doceniam twoje pytania. Jeśli czegoś będziemy potrzebowali, będę pamiętać, że mogę zwrócić się do ciebie o pomoc.

Dlaczego nie powiedziałeś mi o tym wcześniej?

To jest nasz prywatny problem i naszym celem było początkowo uzyskanie wiedzy, umożliwiającej jak najlepszą pomoc naszej córce. Nie byliśmy nawet pewni, czy chcemy dzielić się tym z innymi. Zrobiliśmy to, gdy poczuliśmy, że jesteśmy gotowi.

Czy on będzie musiał być hospitalizowany?

To zależy od postępów leczenia. Niestety czasem hospitalizacja jest konieczna. Wierzę jedna, że w tym przypadku to nie nastąpi.

Dlaczego ona kolejny raz podejmuje leczenie?

Niestety w zaburzeniach odżywiania często pojawiają się nawroty. Czasem polega to na zrobieniu kilku kroków do przodu i jednego w tył, jednak trzeba mieć pozytywne nastawienie i mieć nadzieję na odzyskanie pełni zdrowia.

Nie możesz po prostu umieścić jej w szpitalu?

Stosowanie hospitalizacji w leczeniu zaburzeń odżywiania jest odmienne w różnych krajach i zależy od bardzo wielu czynników. To wszystko nie jest takie proste.

Jak długo będzie się leczyć twoje dziecko?

Długość leczenia jest kwestią całkowicie indywidualną i nie ma tu żadnego schematu. To może być kilka miesięcy, jak również kilka lat.

Dlaczego nie możesz powstrzymać tych destrukcyjnych zachować?

Decyzja o podjęciu leczenia należy wyłącznie do naszej córki. Możemy ją wspierać, ale nikt nie może jej zmusić do leczenia, ani w żaden sposób go przyspieszyć. Na wszystko potrzeba czasu.

Na podstawie:
NEDA TOOLKIT for Parents, Advice from other parents: What to expect and how to respond; 2008; NationalEatingDisorders.org

Udostępnij:

Zaburzenia odżywiania – rzeczy, które nie leczą.

zaburzenia odżywiania

Zaburzenia odżywiania to poważne choroby o podłożu psychicznym. Wiele osób z powodu lęku, wstydu lub braku wiedzy na ten temat unika zgłoszenia się do specjalisty, wybierając inne sposoby „leczenia”. To błąd. Im dłużej stosowane będą alternatywne metody pomocy, tym później zostanie podjęta decyzja o specjalistycznej terapii. Niektóre z omówionych poniżej sposobów pomocy mogą być wykorzystane jako wspomagające proces terapii, nie mogą jednak jej zastąpić.

 

Książki
W obecnej chwili istnieje dość dużo publikacji, które w rzetelny sposób przedstawiają istotę zaburzeń odżywiania. Zwiększenie wiedzy na temat tych chorób może pomóc w ich zrozumieniu, jednak nie wystarczy do wyleczenia. Książki warte uwagi to:

Autoterapia
Często osoby chore wielokrotnie podejmują próby zapanowania nad objawami. Jest to możliwe. Czasem udaje się zatrzymać destrukcyjne zachowania nawet na bardzo długi czas. Należy jednak pamiętać, że osoby chore nie są w stanie same sobie pomóc. W celu powrotu do zdrowia konieczne jest rozwiązanie problemów tkwiących głęboko we wnętrzu. Możliwe jest czasowe uśpienie objawów, które jednak ujawniają się, gdy nadchodzi słabsza chwila w życiu człowieka.

Spotkania osób chorujących na zaburzenia odżywiania bez specjalisty
Zarówno wirtualne rozmowy osób chorych, jak i bezpośrednie ich spotkania bez czujnego oka specjalisty mogą stanowić zagrożenie. Często polegają wyłącznie na wymianie sposobów ułatwiających życie z zaburzeniami odżywiania i wywołują chęć rywalizacji między uczestnikami. Bez odpowiedniej opieki terapeuty, szkodliwe schematy myślenia i zachowania mogą zostać utrwalone, a osoby mogą stać się dla siebie wsparciem do trwania w chorobie.

Leczenie „rodzinne”
Głowy zrozpaczonych i bezradnych rodziców są często pełne „cudownych” pomysłów. Próbują oni wszystkiego – grożą, proszą, płaczą, wymuszają zachowania. Należy pamiętać, że zaburzenia odżywiania wymagają specjalistycznego leczenia, którego nie mogą brać na siebie rodzice. Co nie zmienia faktu, że wsparcie osób bliskich jest niezwykle ważne w procesie powrotu do zdrowia.

Leki na apetyt i leki przeciwwymiotne
Leki na apetyt i leki przeciwwymiotne są czasem przepisywane przez lekarzy pierwszego kontaktu (czasem na prośbę rodziców). U osób chorych na anoreksję leki na apetyt mogą spowodować jedynie zwiększenie stresu, bo chore odczuwają głód, ale potrafią go skutecznie kontrolować. Leki przeciwwymiotne podawane np. osobom cierpiącym na bulimię nie spełniają swego zadania. Chore, prowokując wymioty, sprawnie pozbawiają się również przyjętych leków. Paradoksalnie działania takie mogą tylko nasilić objawy choroby,

Związek
Niewątpliwie ukochana osoba, która daje wsparcie choremu, może okazać się niezwykle pomocna. Należy jednak pamiętać, że to nie wystarczy. Dodatkowo manipulacje i zachowania osób chorych ostatecznie często mogą doprowadzić do kryzysów w związku.

Dziecko
Dziecko nie jest i nie może być sposobem na rozwiązywanie problemów. Czasem zdarza się, że niekompetentne osoby doradzają chorym na bulimię (w bulimii tylko czasem dochodzi do zatrzymania cyklu miesiączkowego) zajście w ciąże. Również same chore decydują się na poczęcie dziecka z nadzieją, że odmieni ono ich życie i zablokuje groźne objawy. Tak się nie dzieje. Wręcz przeciwnie – często dochodzi do nasilenia objawów.

Przeprowadzka
Zmiana miejsca zamieszkania nie rozwiąże zaburzeń odżywiania, chociaż może się okazać czynnikiem wspomagającym. Liczenie na cudowne skutki wyjazdu, czy przeprowadzki jest tylko kolejnym sposobem na ucieczkę od problemów.

Zerwanie kontaktów z rodzicami
Oderwanie od domu rodzinnego w niektórych sytuacjach może przynieść dobre rezultaty, gdyż osoba chora usamodzielnia się, bierze odpowiedzialność za swoje życie i zaczyna wierzyć, że jest w stanie sama o siebie zadbać. Czasem chęć zerwania więzi rodzinnych jest wynikiem lęku lub braku umiejętności wyznaczania swoich granic i autonomii. Podyktowane złością i nagłe zerwanie kontaktów z rodzicami bez wsparcia terapeutycznego jest jednak odradzane. Wybaczenie wzajemnych błędów może okazać się trudne, ale nie jest nierealne.

Szpital internistyczny
Często zdarza się, że ze względu na potrzebę ratowania zdrowia lub życia chorych, trafiają oni do szpitali na oddziały wewnętrzne, ginekologiczne, laryngologiczne. Należy mieć świadomość, że jest to pomoc, która nie rozwiązuje podstawowych problemów związanych z zaburzeniami odżywiania. Natomiast jest bardzo istotna by zabezpieczyć życie i zdrowie fizyczne osoby chorej.

Pomoc bliskich
Pomoc przyjaciół, znajomych jest niezwykle ważna i potrzebna, ale nie wystarczy do pokonania choroby. Osoby bliskie muszą pamiętać, by nie brać na siebie roli terapeuty czy lekarza.

Koncentracja na diecie
Jednym z elementów leczenia zaburzeń odżywiania jest pomoc osobie chorej w powrocie do zdrowia i „normalnego” życia, w tym także do zdrowych nawyków żywieniowych. Koncentracja na diecie redukcyjnej, bądź diecie mającej doprowadzić do zwiększenia wagi jest jednak pułapką, ponieważ chory nie jest w stanie oderwać się od obsesyjnych myśli o jedzeniu, licząc kalorie i kontrolując ściśle posiłki.

Kontrola i ważenie
Kontrolowanie osoby chorej np. przez rodziców – sprawdzanie jej pokoju, kontrolowanie sposobu jedzenia i wagi może prowadzić jedynie do konfliktów i zwiększyć intensywność objawów. Bez skupienia się na rozwiązaniu problemów psychicznych, nie ma możliwości powrotu do zdrowia.

 

Źródła:
B.Szurowska, Anoreksja i bulimia. Śmiertelne sposoby na życie.; Harmonia Universalis; Gdańsk 2011

 


Udostępnij:

Terapia poznawczo-behawioralna w zaburzeniach odżywiania.

terapia poznawczo-behawioralna

Choć istnieje wiele metod terapii, które można z powodzeniem stosować w leczeniu zaburzeń odżywiania, zazwyczaj szpitale i różne ośrodki proponują którąś z następujących: poznawczo-behawioralną, psychodynamiczną lub systemową. Dziś na warsztat weźmiemy tę pierwszą. Jak przebiega, jaka jest jej skuteczność i jakie stoją za nią idee?

TEKST: ALEKSANDRA FRYDRYSIAK


Główne założenia

Terapia poznawczo-behawioralna (TPB), jak sama nazwa wskazuje, wzięła się z połączenia dwóch szkół: psychologii poznawczej i behawioralnej. Metoda ta opiera się – w dużym uproszczeniu – na modyfikacji zachowań i myśli.  Zachowania są uznawane za wynik warunkowania, czyli uczenia się nawyków za pomocą kar i nagród. Chorobowych zachowań można się pozbyć tą samą drogą. Przez przeuczenie lub oduczenie. Natomiast myśli i przekonania przynoszące cierpienie są poddawane przez terapeutę analizie. Po zidentyfikowaniu problemu stosuje on techniki pomagające zmienić sposób myślenia oraz uczy ich pacjenta, tak by mógł sam je stosować po zakończeniu terapii.

Głównym celem TPB jest sprawienie, by pacjent stał się niezależny i odpowiedzialny za siebie. Terapeuta uczy jak sprawnie kierować swoim umysłem, tak by radzić sobie samemu.

Jak długo trwa?

Terapia poznawczo-behawioralna trwa zazwyczaj 20 godzinnych sesji w ciągu 20 tygodni, z większą częstotliwością spotkań na początku i rzadszą na końcu leczenia, ale w zależności od przypadku może się rozciągać od 10 do 40tyg. Jeśli występuje problem z niską motywacją do leczenia lub inne współwystępujące zaburzenia, psychoterapia wydłuża się. Może trwać nawet kilka lat. Charakterystyczne dla tej formy terapii jest oczekiwanie szybkiego i trwałego efektu. Jest on możliwy przy współpracy pacjenta i psychoterapeuty. Czasem także rodziny pacjenta. Oczywiście bardzo ważne w skuteczności leczenia jest współpraca psychoterapeuty z dietetykiem i psychiatrą.

Fazy pracy

Zawsze ważne jest przyjęcie indywidualnego podejścia do pacjenta. Choć wszystkie działania terapeuty są mocno profilowane, w każdym rodzaju TPB praca odbywa się według podobnych faz:

1. Etap początkowy – rozpoznanie sfer problemowych, mechanizmów podtrzymujących zaburzenie, poziomu motywacji pacjenta i rozpoczęcie zmian. Pacjenci powinni nauczyć się regularnie jeść i ważyć, by można zacząć dalszą pracę. Zakres zmian występujących w tej fazie jest prognozą powodzenia całej terapii.

2Wzbudzanie motywacji u pacjenta – podsumowanie efektów pracy, identyfikacja przeszkód dalszej zmiany, ustalenie nowej koncepcji problemu. W tej fazie terapeuta może znaleźć pacjentów, którzy sobie nie radzą. Jest on wyposażony w techniki pozwalające powstrzymać pacjenta przed rezygnacją terapii i wzbudzić w nim zaangażowanie.

3. Główna część terapii – etap silnie dostosowany do pacjenta, zajmuje się przepracowaniem mechanizmów podtrzymujących zaburzenie.

4. Utrwalanie zmian, wychodzenie z terapii – koncentracja na przyszłości, zapewnianie trwałości zmian i minimalizacja ryzyka nawrotu.

Skuteczność TPB jest udokumentowana licznymi badaniami.

Uznawana jest za najskuteczniejszą terapię w leczeniu bulimii oraz napadowego objadania się (BED). Najbardziej kontrowersyjne są wyniki dotyczące skuteczności leczenia osób z niedowagą i niespecyficznymi zaburzeniami odżywiania (innymi niż BED). Badacze polemizują czy użytek tej metody jest w tym wypadku w ogóle uzasadniony, choć według pewnych badań może być z powodzeniem  stosowana, ze skutecznością ok. 40%.

Warto tu wspomnieć o szczególnym rodzaju TPB, który wg doniesień przynosi zadowalające efekty w każdym zaburzeniu odżywiania, czyli o wzmocnionej terapii poznawczo-behawioralnej. Jej podstawowe założenie głosi, że wszystkie zaburzenia odżywiania mają wspólny „rdzeń psychopatologii”. Jest to zestaw błędnych przekonań na temat samooceny, przywiązywanie zbyt dużej uwagi do figury, wagi i ich kontroli, co może się przejawiać na różne sposoby. Przekonanie o wspólnym podłożu wynika z częstej obserwacji zjawiska transformacji jednego zaburzenia w inne, np. przejścia anoreksji w otyłość lub odwrotnie. Ta forma TPB jest okrojona o niektóre metody, a techniki są dobierane na podstawie dwóch zasad: skuteczności i prostoty.

Terapia poznawczo-behawioralna – wady i zalety

Podsumowując, warto przytoczyć zalety i wady terapii poznawczo-behawioralnej. Przede wszystkim pozwala szybko eliminować zachowania zagrażające życiu. Stosowana w warunkach szpitalnych może pomóc przeciwdziałać przeczyszczaniu się i ćwiczeniom fizycznym pacjentów, dzięki technikom zapobiegania reakcjom. Z góry ustalona liczba sesji zapobiega także wykształceniu zależności od terapii, a formalne zakończenie sesji pozwala uniknąć zależności terapeutycznej, odciąć się od choroby i zacząć nowy etap w życiu. Ukierunkowanie na cel skłania też do wytężonej pracy i nadaje jej tempa. Dodatkowo oprócz standardowych wersji istnieje wiele rodzajów terapii dopasowanych do potrzeb pacjenta, rodzaju zaburzeń, sytuacji (np. grupowa, ambulatoryjna czy dzieci).

Wadą natomiast jest to, że ta metoda nie nadaje się do przypadków ciężkich, ponieważ wymaga dużej motywacji i zaangażowania, by osiągnąć efekt. Konieczna jest też zgoda pacjenta na ważenie i kontrolę jedzenia przez terapeutę. Z kolei pacjenci chroniczni mogą potrzebować dużej liczby sesji  z powodu mniejszej elastyczności. Natomiast zdecydowanym przeciwwskazaniem TPB są problemy w zakresie zdrowia fizycznego, głęboka depresja i ryzyko samobójstwa, intensywne nadużywanie substancji psychoaktywnych. Bierze się pod uwagę kryzysy i ważne wydarzenia życiowe oraz niezdolność regularnego uczestniczenia w terapii.

Należy pamiętać, że każda terapia jest lepsza niż jej brak. Nawet jeśli leczenie psychologiczne nie doprowadzi do wyleczenia za pierwszym podejściem, często pozwala polepszyć jakość życia i zmniejszyć objawy. Żadne badania dotyczące skuteczności nie są w stanie powiedzieć, czy dany typ terapii sprawdzi się akurat u nas. Każdy z nas jest wielką indywidualnością i każdy musi przejść ciężką drogę prób i błędów, by uzyskać zamierzony efekt.


Udostępnij: